Welke invloed hebben toekomstige maatschappelijke ontwikkelingen op werkstress? In het onderzoek De impact van maatschappelijke ontwikkelingen op de psychosociale arbeidsbelasting van werkenden richten onderzoekers van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) en TNO hun blik op de toekomst.

De conclusie stemt niet vrolijk: "Externe ontwikkelingen hebben grotendeels een negatieve invloed op psychosociale arbeidsbelasting, individuele factoren en/of buffers. Op lange termijn verhoogt dit de kans op verzuim en arbeidsongeschiktheid."

Vernieuwend rapport: ontwikkelingen in samenhang

TNO en RIVM deden samen onderzoek binnen de Toekomstverkenning Gezond en Veilig Werken, in opdracht van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Het is voor het eerst dat we naar toekomstige ontwikkelingen en werkstress kijken, stellen auteurs Sandra van Oostrom (RIVM) en Karen Oude Hengel (TNO).

Oude Hengel: "Oorzaken van werkstress zijn complex. Het wordt nooit door 1 factor bepaald. In ons onderzoek bekijken we ontwikkelingen in samenhang. Dat maakt dit rapport vernieuwend."

Urgentie werkstress hoog, ook in de toekomst

Volgens onderzoeker Van Oostrom is de verwachting dat de werkdruk in de toekomst toeneemt. Tegelijkertijd komen volgens haar de mogelijkheden van mensen om daarmee om te gaan onder druk te staan.

Van Oostrom: "Door maatschappelijke ontwikkelingen krijgen sommige mensen minder herstel- en ontwikkelmogelijkheden." Oude Hengel: "Werkstress is nu al heel urgent en dat wordt in de toekomst niet minder. De oorzaak kan per individu verschillen; er is niet een kant-en-klare oplossing."

1 op 5 werknemers heeft nu burn-outklachten

Op dit moment hebben 1,6 miljoen werknemers burn-outklachten, dat is 1 op de 5 werknemers in Nederland. In 2014 was dit nog 1 op de 7 werknemers. Bij psychosociale arbeidsbelasting (PSA) gaat het om het geheel aan directe en indirecte factoren dat stress in de arbeidssituatie veroorzaakt.

De factoren voor stress in de arbeidssituatie

Het rapport onderscheidt werkdruk – de disbalans tussen taakeisen en regelmogelijkheden in het werk –, ingrijpende gebeurtenissen en ongewenst gedrag. Oude Hengel: "Ingrijpende gebeurtenissen zijn bijvoorbeeld incidenten met agressie en geweld op de werkvloer. Ongewenst gedrag op de werkvloer is bijvoorbeeld seksuele intimidatie, pesten of discriminatie."

Daarnaast kunnen individuele factoren en buffers de ontwikkeling beïnvloeden van stressklachten bij ervaren werkdruk. Van Oostrom: "Individuele factoren zoals leeftijd, gezondheid en leefstijl zijn van invloed op hoe belastbaar werkenden zijn. Ook buffers hebben invloed op hoe goed iemand een hoge werkdruk kan opvangen. Denk daarbij aan herstelmogelijkheden, opleiding- en ontwikkelmogelijkheden, waardering en sociale steun."

8 maatschappelijke ontwikkelingen met impact

Het rapport noemt 8 belangrijke maatschappelijke ontwikkelingen die impact hebben op de psychosociale arbeidsbelasting. Dat zijn: de vergrijzende beroepsbevolking, de combinatie van werk en mantelzorg, de tekorten op de arbeidsmarkt, flexibele contracten, werken voor online platforms (zoals Uber of Thuisbezorgd), artificiële intelligentie, hybride werken en ervaren prestatiedruk.

Hoe die ontwikkelingen hun effect gaan hebben, is volgens de onderzoekers niet precies duidelijk: ze kunnen elkaar versterken, versnellen of afzwakken. Oude Hengel: "Wij doen nadrukkelijk geen voorspelling, het rapport is een toekomstverkenning. Dat houdt in dat we systematisch in kaart brengen wat het effect van de ontwikkelingen zou kunnen zijn. Daarbij heb je te maken met zekerheden en onzekerheden."

Zekerheden en onzekerheden in de toekomst

Een zekerheid is dat meer mensen op oudere leeftijd aan het werk blijven. Ook zullen meer mensen de komende jaren werk en mantelzorg combineren. En in de toekomst gaan waarschijnlijk ook meer mensen hybride werken.

Minder duidelijk is wat het effect van artificiële intelligentie (AI) zal zijn. Van Oostrom: "We weten dat er heel veel op ons af gaat komen. Maar de toepassingen van AI binnen het werk zijn nog niet altijd even duidelijk. Het kan een risico vormen, maar ook kansen bieden."

Een andere onzekerheid is ervaren prestatiedruk. Oude Hengel: "Een groot deel van de jongeren ervaart nu prestatiedruk. We weten niet welke invloed dat heeft als zij straks instromen op de arbeidsmarkt."

3 risicogroepen voor meer werkstress

Ondanks de onzekerheden veroorzaken de meeste van de ontwikkelingen naar verwachting meer werkstress. De onderzoekers benoemen specifiek 3 risicogroepen: flexibele arbeidskrachten, werkende mantelzorgers en medewerkers in zorg en onderwijs. Bij deze groepen zien de onderzoekers een stapeling van ontwikkelingen die tot meer werkstress kunnen leiden.

1. Flexibele arbeidskrachten

Oude Hengel: "Door de flexibilisering van arbeid zijn mensen minder zeker van werk en inkomen. Artificiële intelligentie kan laaggeschoold werk misschien veranderen of overnemen. Maar flexibele arbeidskrachten hebben minder ontwikkelmogelijkheden voor omscholing omdat ze niet in dienst zijn van een werkgever."

2. Werkende mantelzorgers

Van Oostrom: "Meer werkenden moeten in de toekomst hun werk combineren met mantelzorgtaken. Dat volhouden vraagt grote flexibiliteit van mantelzorgers, leidinggevenden en collega’s. De dubbele belasting heeft een negatieve invloed op hun herstelmogelijkheden."

3. Medewerkers in zorg en onderwijs

Ook werknemers in zorg en onderwijs hebben te maken met een stapeling van meerdere ongunstige factoren, stellen de onderzoekers. Oude Hengel: "Deze sectoren hebben nu al te maken met hoge werkdruk. In de toekomst gaat een grote groep van hen bovendien met pensioen. Daarnaast werken er relatief veel vrouwen in deze sectoren. Vrouwen hebben relatief vaker mantelzorgtaken, maar hebben in het onderwijs en de zorg doorgaans minder regelmogelijkheden en minder hersteltijd om weer op te laden."

Aanknopingspunten voor integrale preventie

Daarom vinden de onderzoekers het belangrijk om psychosociale arbeidsbelasting vanuit verschillende kanten te bekijken. Alleen dan is werkstress zo veel mogelijk te voorkomen, stellen zij. De resultaten in het rapport geven aanknopingspunten om tijdig een integrale preventieve aanpak te ontwikkelen om uitval door werkstress te voorkomen, menen de auteurs. Van Oostrom: "Kern van een integrale preventieve aanpak is aandacht voor werkstress op zowel organisatieniveau als op het niveau van de individuele medewerker."

Preventieve interventies op organisatieniveau zouden zich moeten richten op 1) het bieden van autonomie (flexibiliteit) in werktijden, 2) het vergroten van de eigen invloed van de werkende op werktaken en organisatie van het werk en 3) goede communicatie en functionele ondersteuning door een leidinggevende.

Tegelijk is het nodig de belastbaarheid van de individuele medewerker te vergroten, aldus de onderzoekers. Zij wijzen daarbij op het belang van leer- en ontwikkelmogelijkheden voor alle werkenden. En op aandacht voor de werk-privébalans en herstelmogelijkheden van mensen. Oude Hengel: "Dat vraagt echt om maatwerk. In elke specifieke situatie moet een leidinggevende daarover met de medewerker in gesprek: waar loop je tegenaan en hoe kunnen wij daarbij helpen?"

Nadrukkelijk aandacht voor PSA in RI&E

Hoe zorg je dat maatregelen gericht op het voorkomen van werkstress voor alle werkenden goed landen? Daarvoor is samenwerking nodig tussen ministeries, werkgevers en werkenden en (arbo)zorgverleners, aldus een aanbeveling in het rapport.

Van Oostrom: "Arboprofessionals kunnen de werkgever ondersteunen bij het in kaart brengen van risico’s voor werkstress; een signaleringsfunctie. Zij moeten in de risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E) nadrukkelijk aandacht schenken aan psychosociale arbeidsbelasting. Wat zijn de risicofactoren en hoe kunnen we die verlagen?"

Oude Hengel: "De arboprofessional is ook adviseur voor de werkgever. Je kunt proactief adviseren over bestaande maatregelen en interventies die de werkgever kan inzetten om werkstress te voorkomen. Daar wordt lang niet overal op de werkvloer al voldoende gebruik van gemaakt."

Werkstress belangrijk risico voor alle werkenden

Volgens de onderzoekers is hun rapport een signaal dat werkstress groter en urgenter wordt. Oude Hengel: "Er is geen kant-en-klare oplossing, maar we moeten wel nadenken over welke mogelijkheden er zijn om te voorkomen dat nog meer mensen uitvallen."

Van Oostrom: “Fysieke belasting of blootstelling aan gevaarlijke stoffen zijn arbeidsrisico’s voor bepaalde beroepen. Werkstress is over de hele breedte van de beroepsbevolking een belangrijk risico. Het gaat heel veel werkenden aan. Dat benadrukt nog eens hoe urgent en belangrijk het onderwerp is."

Dit artikel stond eerder op Arbo-Online.